Heme Direj

Ev gotar li ser Mehmed Uzun ê romannivîs e. Ji bo gotara Zazakî, binêre: Mehmed Uzun (Zazakî)

Mehmed Uzun (1953 li Siwêreg (Riha) - 11ê kêwçêra 2007 Amed) nivîskarekî kurd bû.
Heft roman û gelek ceribandin, lêkolîn û helbest nivîsîne û weşandine. Helbesteka wî ya dirêj bi navê Destana Egîdekî ji layê hunermend Ciwan Hacoyî ve hatiye strandin. Mehmet Uzun tenê bi kurdî nanivîse, gelek berhemên bi zimanên tirkî û swêdî jî nivîsîne.
Îro hinek kes wî wekî serkêşê romana kurdî ya modern dipejirînin, her çiqas ev cihê nîqaşê be jî, lê rastî ew e ko ew ji wan kesan e ko berhemên wî herî zêde dihên xwendin û hezkirin. Bi taybetî hêjayîya romana Siya evînê û Ronî mîna evînê tarî mîna mirinê gelek berçavtir e. Ji xwe ev herdû berhem bo zimanên bîyanî jî hatine wergerandin.

Mehmed Uzun li sala 1953ê li gundê Siwêreka ser bi Rihayê (Urfayê) hat dinyayê. Ji ber xebata wî ya nivîsîna bi zimanê dayikê çend caran ji alîyê desthelata tirkan ve hat zîndankirin. Her ji ber wan gefên li ser jiyana xwe, li havîna sala 1977ê ji Tirkiyê derket û heyameke dirêj li Swêdê ma.
Ew endamekî çeleng ê PEN ê û Yekîtîya Nivîskarên Swedê ye. Wî li sala 2001ê xelata Torgny Segerstedt wergirt.
Ew li sala 2005ê vegeriya Tirkîyê û li Stenbolê ma. Li dawiya wê salê (2005ê) ji aliyê wezareta rewşenbîrîyê a hukmeta Herêma Kurdistanê ve li Hewlêra paytext hat xelatkirin.
Lê mixabin ko li 29ê meha gulana 2006ê hat zanîn ko tûşî nesaxiya giran a şêrpenceyê bûye. Li destpêkê, ew li nexweşxaneya zanîngeha Karolînskayê li Stokholma Swêdê hat nivandin. Ew ji bo çareserê ber bi Amerikayê jî hat şandin.
Berî nesaxkevtinê, Mehmed Uzun mijûlî nivîsîna romaneka nû bi navê "Hêvîya Auerbauch"î bû.
Mehmed Uzun di 11'ê cotmehê sala 2007an di saet dora 11.00an li Diyarbekirê ji ber nexweşiya xwe çû ser dilovaniya xwe.

“Adı, soyadı
Açılır parantez
Doğduğu yıl, çizgi, öldüğü yıl,
bitti
Kapanır parantez (...)
Parantezin içindeki çizgi
Ne varsa
orda
Ümidi, korkusu, gözyaşı, sevinci
Ne varsa orda.”

1953 yılında Urfa Siverek’te doğan Mehmet Uzun, 1976’da çıkarılan Kürtçe-Türkçe Rizgarî Dergisi’nin yazı işleri müdürlüğünü birkaç ay sürdürdü, kesinleşen iki yıllık cezası üzerine 1977 yılında İsveç’e giderek uzun yıllar sürgün hayatı yaşadı.
El kapılarındaki sürgünlük ardından, 13 Temmuz 2006’da topraklarına döndü...
Diyarbakır’a dönüşünde “Bütün dünyaya duyurun. Ne Boston’daki hastane, ne de İsveç’teki, artık dünyamda yok. Bundan böyle Diyarbakır var. Varsa yoksa Diyarbakır. Zaten Diyarbakır’ın gönlümde hep ayrı bir yeri vardı. Edebiyatımda da, yazdıklarımda da bu böyleydi. İşte şimdi yine sizlerle beraber Diyarbakır’dayım. Toprağımdayım,” diye haykırıyordu...
Diyarbakır’a geldiği zaman “on günlük ömrü var” denildi. Coğrafyasının havası ve sevenleri onun ömrünü iki yıl daha uzattı; ancak mide kanseri...
1985 yılında romanlarını Kürtçe yazmaya başlayan Uzun, denemelerde ise Kürtçe, Türkçe ve İsveç dillerini kullanmayı tercih etti. Uzun’un “yasaklanmış” dilinde kaleme aldığı romanları yirmiyi aşkın dile çevrildi.
Sürgünde öteki Kürtlerle, Suriyeli, Iraklı, İranlı, Kafkaslı Kürt yazarlarla temasa geçti. Ciğerhun, Osman Sabri, Hasan Hişyar, Ruşen Bedirhan, Nurettin Zaza, İbrahim Ahmet, “Kürt milli marşının yazarı” olarak belirttiği İranlı bir Kürt olan Hejar...
Daha çok 1920’lerde, özellikle Şeyh Said İsyanı sonrasında Türkiye’den Suriye’ye göç etmiş, Latin harfleriyle yazan Kürt edebiyatçılarıyla tanışma, öğrenme dönemi...
Özetle O, yasak bir dilin edebiyatını yaratma kavgası verdi.
“Berxwedan Jiyane/ Yaşamak Direnmektir” şiarını ebedileştirdi.[2] Kürtçe yazmakta, Kürtçeyi güçlü bir edebiyat dili hâline getirmekte direnmesiyle; Kürt diline ruhunu veren Kürt halkının mücadelesinden, trajedisinden, acı ve özlemlerinden süzdüğü romanlarıyla, Yaşar Kemal’in deyişiyle “Kürtçenin mutluluğu” oldu.
Öncesinde eserler üretmiş, yazmış Cigerxwin’de, Ahmedê Xani’de, Fegiye Teyran’da, Evdalê Zeynike’de, Musa Anter’de, Yaşar Kemal’de olanı büyüterek geliştirdi...
Düşüncenin sıra dışı hâliydi ama; ne yazık ki adı yanlışlıkla “Mehmed” yerine, hep “Mehmet” yazılan bir yazardı...
Kendine dair “Yasak bir dilin yazarıyım...” derdi...
Evet inkâr edilen bir halkın yazarıydı O...
İnkar karşısında sözcüklerin gücüne sarılan Mehmet Uzun, bir denemesinde şunu diyordu: “Yaşamımda tüm bunlara tümüyle yabancı olan başka bir dile, Türkçe’ye ait bir dünya başladı. O zamanlar büyüklerimden şunu öğrendim; eğer başarılı olmak istiyorsan Türkçe’yi ve Türkçe’ye ait dünyayı çok iyi öğreneceksin. Okullarda okunması ve yazılması yasaklanmış ve kamu yaşamının tümüyle dışına itilmiş Kürtçe’yle herhangi bir geleceğin olmaz. Varsa yoksa resmi dil, resmi yaşam. Türkçe, biraz daha Türkçe. Resmi tarih, resmi değerler, resmi edebiyat, resmi marşlar, nutuklar, destanlar, resmi sözcükler... Artık Türkçe düşünmek, Türkçe kendini ifade etmek, Türkçe duymak. O çocukluğa, o köye ait olan herşeyi artık küçümsemek, hor görmek, unutmak... Bunun nasıl vahşi ve gaddar bir asimilasyon süreci olduğunu çok sonraları anladım.”
“Ödül” ile “ceza” onun içindi; 2001’de Türkiye Yayıncılar Birliği’nin ‘Düşünce ve İfade Özürlüğü’ ödülünü alırken; yine 2001’de ‘Aşk Gibi Aydınlık Ölüm Gibi Karanlık’ romanı ve ‘Nar Çiçekleri’ denemesiyle ilgili olarak yargılandığı üzere...
“Nıviskarê me” yani “Bizim yazarımız”dı...
Sürülmüştü... Ve sürgünde de diline tutunmuştu...
‘Ruhun Gökkuşağı’ başlıklı yapıtında şunları haykırıyordu:
26 Ağustos 1977 yılında, hayatımın ikinci bölümünü oluşturan sürgün yaşamına ilk adımımı attım. Sahte bir İsveç vizesi mührü taşıyan, sahte bir Tunus pasaportuyla, bin bir güçlükle elde edilmiş, sadece gidişi olan bir İsveç Stockholm biletiyle, Şam’dan hâlâ da nasıl aştığıma şaşırdığım çeşitli polis ve pasaport kontrol noktalarıyla dolu Frankfurt hava alanındaki aktarmadan sonra, berrak ve serin bir akşamüstü Stockholm’ün Arlanda hava alanına ulaştım.
Aynı gün, sahte pasaportumu uzatarak Türkiyeli Kürt olduğumu ve iltica etmek istediğimi anlatmaya çalıştığım polisler tarafından tıkıldığım Arlanda’daki polis odasında çok şeyi geride bıraktığımı ve çok farklı bir ülkeye geldiğimi anladım; her şeyiyle bir bilinmeyen yabancı hâline geldim ve dilimi, kimliğimi, geçmişimi, çevremi, beni ben yapan özelliklerimi kaybettim ve yeni kimliğim yabancı sıfatıyla isimsiz, tarihsiz, anlamsız, yardıma muhtaç birisi hâline geldim.
Sürgüne dayatılan isimsiz, tarihsiz, anlamsız, yardıma muhtaç bu kimliksizlik Mehmet Uzun tarafından “Bireyin ve milletlerin ruhudur, haysiyetidir, onurudur” diye nitelendirdiği diline ve dolayısıyla halkına sarılarak aşıldı.”
Ve 11 Kasım 2007 günü, mide kanseri tedavisi gördüğü Diyarbakır’da saat 11.00 sıralarında ayrıldı aramızdan; F. Nietzsche’in, “Uçurumları sevenin kanatları olmalı,” sözüne gönderme yaparcasına...
Mahşeri bir kalabalık uğurladı Onu; Montesquieu’nun, “Bir tek kişiye yapılan haksızlık, bütün topluluğa yönelmiş bir tehdittir,” sözlerini doğrularcasına...

“KENDİNE DAİR”

O’nu anlatmaya çalışırken, sözü “kendine dair” kelimelere bırakmak en doğrusudur...
* “İsmim Mehmed. soyadım Uzun. Doğum tarihim 01.01.1953. Herkes beni böyle biliyor... Ama bunların hiçbiri gerçek değil; ismim, Mehmed değil, Soyadım, Uzun değil, Doğum tarihim bu rakamlar değil. Mehmed Uzun ne yazık ki, dünya edebiyatında sıkça görülen, özellikle totaliter rejimlerin baskı, yasak ve sansürlerinden kendilerini korumak için yazar ve aydınların ister istemez başvurdukları türden bir müstear isim de değil...
Bu tür müstear isimlere öteden beri alışkınım, doğduğum ve büyüdüğüm yörelerde herkesin birden fazla hayatı vardı ve bu hayatların birçoğu gizliydi. Gizli hayatların da kendine özgü kodları, isimleri vardı; neredeyse tüm Kürt yazarların ismi takmaydı... Ama Mehmed Uzun, böyle bir isim değil. Mehmed Uzun, aynı zamanda benim de, ancak ben’i esir almış bir ben.
Esas ismim yasak olduğu için Mehmed oldum. Esas soyadım yasak olduğu için Uzun oldum. Bir insan olarak hiçbir değerim olmadığı, sadece ehlileştirilmesi gereken bir sürünün mensubu olarak görüldüğüm için de, en rahat şekliyle, künyeme 1.1.1953 yazıldı....
Önadım Mehmed, dedemin ismi Heme’den geliyor... Heme, Meme, doğduğum yörelerde gündelik yaşamda en çok kullanılan isimlerden. Ama bu isim resmi hayatta yasak; bu ismi alamazsınız, bu isimle nüfus kaydı yaptıramazsınız, bu isimle hiçbir resmi kuruma başvuramazsınız...
Soyadım Uzun’a gelince, bu da yine dedemden geliyor... Biro dedemin dedesinin ismi. Direj de onun lakabı, yani uzun. Biroye Direj, yani Uzun Biro. ama yine isimlere ilişkin yasalara göre hem biro ‘Türk örf ve adetlerine’ uygun değil hem de direj Kürtçe olduğu için yasak. Bu nedenle resmi kurumlar tarafından Biro tamamıyla atılıyor, Direj de Türkçe’siyle uzun hâline getiriliyor. Bir hafızanın yok oluşu çoğu zaman böylesine dikkat çekmeyen küçük değişikliklerle gerçekleşiyor işte...”
Evet, Mehmet değil Heme’ydi, Uzun değil Direj’di ama sadece bunları demek bile yürek istiyordu...
* “İnsanın anadiliyle bağını koparmak, insanlık suçudur, vahşettir. Hapiste, mahkemede, Kürtçe diye bir dil yok, Kürt yok! derlerdi. Çok kırılırdım. Güçsüz hissederdim kendimi...
“Siverek’te ilkokulun birinci günü bir tokat yedim, bugün bile aklımdan çıkmaz. Okul bahçesinde sıraya girmeye çalışırken aramızda Kürtçe konuşuyorduk. Bir tokat attı İstanbullu yedek subay öğretmen, Türkçe konuş diye. Ama Türkçe bilmiyordum ki...
“Bir tokatla tanıştım Türkçeyle. Benim anadilimle bağım böyle koptu. Eğitim dilinin, kültür dilinin Türkçe olması, Kürtçeyle bağımı kopardı. Dili yasaklamak insanlık suçudur. İnsanı anadilinden koparmak vahşettir. Bir insanı kendi dilinden koparmak, insanın ruhunu, kişiliğini zedeliyor, gelişimini engelliyor. Bence bu Kürtçe yasağı, Türkiye Cumhuriyeti’nin en büyük yanlışlarından biriydi...
“Altı kardeştik. Kürtçe’yle bağımız kopmasın diye babam bize Kürtçe şarkılar söylerdi evimizde. Aile bir ikilem içindeydi. Bir yandan çocuklarının okumasını istiyorlardı. Onlardan esirgenmiş bir şeydi bu. Ama öbür yandan da kendi kültürümüze, dilimize olan bağlılık nasıl devam edecek diye kara kara düşünüyorlardı...
“Tutuklandım, Kürtçülükten. 18 yaşındaydım. Duvarlara yazılar yazılmıştı Siverek’te. 28 kişi birlikte Diyarbakır Askeri Cezaevi’ne gönderildik. Kürtçe’yle ilk ciddi tanışmam böyle oldu. Herkes vardı hapishanede. Tarık Ziya Ekinci, Mehmet Emin Bozaslan, Musa Anter, Ferit Uzun... 3 Mart 1972’de tutuklandım. Hem Kürt aydınları, öğrencileri vardı hapiste, hem de Kürt köylüleri ve Kürt ağaları, beyleri, yani eşraftan insanlar vardı, Barzani’ye yardım etmekten dolayı tutuklanan... Aydınlar Türkçe konuşurlardı, eşraf da Kürtçe... Deng Bejler de vardı bizimle içeri atılan... Her lehçeden, yani Kurmanci, Sorani, Zazaca, her lehçeyi konuşan Kürtler vardı. Kürtçe’nin zenginliğini hapiste böyle tanıdım ilk kez... Sonraki sürgün yıllarımda Kürtçe roman dilimi geliştirmeye başlayınca, Kurmanci’nin başka ağızlarıyla da temasa geldim..
“Hapishanelerde, mahkemelerde Kürtçe’ye çok hakaret ediliyordu. Devlet Güvenlik Mahkemeleri’nde askeri savcılar, ‘Kürtçe diye bir dil yok!’ dedikçe, çok kırılıyordum. Kürtçe’nin zengin bir dil olduğunu, eski bir dil olduğunu, modern metinlerin de Kürtçe’yle yazılabileceğini söylemek, göstermek istiyordum...”[3]
Demesi kolay! Ama bir de yaşayana sor: Ana dili gasbedilmişti...
* “Benim yazarlığım farklıdır, ben farklı bir yazarım. Benim konumumu öteki yazarlarla karıştırmamak lazım. Türkiye’de benim durumumda olan bir tek yazar bile yoktur. Ben yasak bir dilde yazıyorum. Ve bu benim yazdığım her türlü sözcüğe yansıyor. Ben o ruh hâliyle yazıyorum. Ben bu dili 18 yaşında cezaevinde öğrendim. Musa Anter bana öğretti. Ve bin bir güçlükle bir edebiyat dili kurdum.
“Bir yazarın sahip olması gereken, yazarlığın sürdürülebilmesi için zorunlu olan hiçbir şeye sahip olmayan biriyim. Ne benim devletim oldu, ne kütüphanelerim, ne üniversitelerim, ne iletişim kanallarım, medyam oldu ne de okuyucularım. Bütün bunları yaratmak gerekiyordu.
“Bir Türk yazarı ‘ben roman yazacağım’ dediğinde kurulmuş bir dil var, o dilin olgunlaşmış bir edebiyat dünyası var. Medyası, üniversitesi, okuru, bir derneği, binlerce kitap, binlerce yazar, binlerce edebi ses var. Yapması gereken tek şey kendine ait bir ses. Ben bunların hepsinden mahrumum.
“Ama ben kendimi herkesten fazla güçlü de hissediyorum. Bunun nedeni de benim okuyucum. Ben okuyucumu çok seviyorum. Onu çok takdir ediyorum, ona çok saygı gösteriyorum.
“Ben, ruhu zedelenmiş, sesi kısılmış, kendisini ifade etmekte çok güçlük çeken insanların yazarıyım. Onlarda da bana karşı çok büyük bir coşku görüyorum. Dünyada hiçbir yazarın buna nasip olacağını zannetmiyorum.
“Dünyanın en mutlu yazarı benim, artık ölsem de gam yemem...”
Varolmanın belasını göze almışlığıyla “güçlüydü”, “rahattı”...
* Ocak 2007’de, rahatsızlığı nedeniyle katılamadığı Türkiye Barışını Arıyor Konferansı’na gönderdiği konuşma metninde şöyle diyordu:
“Barış, insanlığın yarattığı en önemli, en erdemli eserdir. Ölümsüz birey yoktur ama bireyler tarafından yaratılan ölümsüz eserler ve bu eserlerin tümünden oluşan ölümsüz insanlar vardır. Bunu Gılgamış’tan bu yana hep biliyoruz. Barış sadece ölümsüz bir eser değil, insan aklının yarattığı en önemli erdemli iştir de. Çünkü barış, harikulade bir insani metamorfozdur (değişimdir). Barış, ben dediğimiz şeyin öteki hâline gelmesidir; öteyi anlamak onunla eşit ilişki kurmaktır. Barış, insanoğluna en çok yakışan erdemleri kendi içinde barındıran yepyeni bir kültür, bir terbiyedir...
Bir ulus-devlet olarak Türkiye de hızlı bir yol ayrımına doğru gidiyor: Ya demokratikleşecek ve bir insan hakları, özgürlükler ülkesi hâline gelecek ya da zaten durmadan pompalanan militarizmi ve ultra milliyetçiliği düstur kabul edip, büyük felaketlere yol açacağı belli yeni serüvenlere girişecek...”
* Ve Şubat 2007’de İstanbul’da kendi edebiyatı üzerine düzenlenen konferansta dedikleri de şöyleydi:
“Ben mahkeme salonlarına alışkınım. Böyle salonlara alışkın değilim. Benim kitaplarımla ilgili daha önceki tüm konuşmalarım ‘mahkeme salonları’nda oldu. Bugün yazarlığım başka bir açıdan tartışılıyor. İlk kez böyle bilimsel mekânlarda kitaplarım, yazdıklarım tartışılıyor. Bu ilk olsun ama son olmasın. Yazdıkları nedeniyle mahkeme önlerinde ‘yargılananlar’ bilimsel olarak değerlendirildikleri zaman hem onlar, hem de üniversite kendi ‘öz kimliğine’ kavuşur...”

“NIVİSKARÊ ME/ BİZİM YAZARIMIZ”

“Yasaklar, yokluklar, cehalet ve acılar içinde yaşamaya mahkûm edilmiş bir halkın içinden çıkan Mehmet Uzun kendi çabalarıyla kendisini var eden bir değerdi,”[4] derdi Onun hakkında Tarık Ziya Ekinci...
Denilebilir ki Orhan Miroğlu’nun, “Uzun’un romanı, unutulmuş ve yeterince bilinmeyen kültürleri keşfetmenin ve kendi kökleriyle buluşmanın romanıdır. Onun anlatılarında, belki de zamana hep direnecek ve zamana asla yenik düşmeyecek olan tek şey, yazarın hemen her kitabında okuyucuyu sarıp sarmalayan o hüzündür. Ortak bir toplumsal belleğin tanıdığı zulümlerden, acılardan ve tufanlardan damıtılmış o ölümcül, o kahredici hüzün,”[5] diye betimlediği yazarlığıyla Onun yarattıkları, Kürt yazı dilinin önemli bir kilometre taşıdır...
Bu yolun geçmişi elbet bin yıl öncesine gider ve bunu aşar. Modern yazı dilinin yaratıcılarının ise 1930’lu yıllarda Suriye’de çıkarılan Hawar Dergisi’nin yönetmeni Celadet Bedirhan ve kardeşi Kamuran Bedirhan olduğunu herkes bilir. Özellikle Celadet Bedirhan Latin harfleriyle çağdaş Kürt alfabesini ve Kürt gramerini hazırladı, Kürt edebiyatı için bir hazine değerinde olan Hawar’ı yönetti ve değerli eserler bıraktı.
Yeni kuşaklara da örnek olan son derece akıcı, güzel bir Kürtçe’si vardı. Hawar’da ayrıca, Cigerxwin gibi büyük bir ozan, Nurettin Zaza gibi bir nesir ustası, ürünleriyle modern Kürt yazı dilinin oluşmasında önemli pay sahibidirler.
Kürt romanına gelince, Uzun doğmadan önce eserlerini vermiş ve dört değerli roman yazmış olan Sovyet Kürt yazarlarından Ereb Şemo geliyor. Onun otobiyografik romanı ‘Şivanê Kurd/ Kürt Çoban’ yıllar önce Rusça, Fransızca ve başka dillerde yayınlanmıştı. 1978 yılında ise Özgürlük Yolu Yayınları arasında Türkçe çevirisiyle birlikte İstanbul’da basıldı. Daha sonra diğer romanları, ‘Dimdim’, ‘Jîyana Bextewar/ Mutlu Yaşam’ ve ‘Hopo’ da Latince olarak yayınlandılar.
Kürtçe’nin bir edebiyat dili olması için yaptığı çalışmalarla tanınan Mehmed Uzun aynı zamanda “modern Kürt romanının” önde gelen isimlerinden sayılıyor.
Yaşar Kemal’in, “Sadece Anadolu dillerini değil, dünya kültürü ve edebiyatını özümseyip dünyaya açılmış bir yazar” değerlendirmesi yaptığı ve uzun yıllar İsveç Yazarlar Birliği yönetim kurulu üyeliği de yapan Mehmed Uzun için A. Ömer Türkeş’in şu tespiti de Onu anlamak açısından kilit önemdedir: “Kürt dilinde yazması modern Kürt edebiyatının inşa çalışmalarına bir katkıdır”...

UZUN’UN YAPITLARI
ROMANLAR: Tu (Sen) 1985... Mirina Kalekî Rind (Yaşlı Bir Rind’in Ölümü) 1987... Siya Evînê (Yitik Bir Aşkın Gölgesinde) 1989... Rojek ji Rojên Evdalê Zeynikê (Evdalê Zeynikê’nin Günlerinden Bir Gün) 1991... Bîra Qederê (Kader Kuyusu) 1995... Ronî Mîna Evînê-Tarî Mîna Mirinê (Aşk Gibi Aydınlık Ölüm Gibi Karanlık) 1998... Dicle’nin Sesi I - Hawara Dîcleyê (Dicle’nin Yakarışı) 2002... Diclenin Sesi II - Dicle’nin Sürgünleri... 2003...
DENEME, İNCELEME VE SÖYLEŞİLER: Destpêka Edebiyata Kurdî (Kürt Edebiyatına Giriş) İnceleme-1992... Hêz û Bedewiya Pênûsê (Kalemin Gücü ve Görkemi) Deneme-1993... Mirina Egîdekî (Bir Yiğidin Destanı) Destan/Ağıt-1993... Världen i Sverige (Tüm Dünya İsveç’te) Edebiyat Antolojisi... (M. Grive ile birlikte)-1995... Antolojiya Edebiyata Kurdî (Kürt Edebiyat Antolojisi) 1995... Nar Çiçekleri Deneme-1996; Ziman û Roman (Dil ve Roman) Söyleşiler-1997... Bir Dil Yaratmak -Söyleşiler-1997... Dengbêjlerim -Deneme-1998... Zincirlenmiş Zamanlar Zincirlenmiş Sözcükler -Deneme-2002...

Hakkındaki olumsuz “sözler”den;[6] Le Figaro Gazetesi’nde 27 Ağustos 2005 günü yayınlanan “250 kişilik ölüm listesi” söylentilerine dek (ki O, “Kimseden tehdit almadım, diyordu”![7]) bir çok tartışmanın eksenine oturtulmak istense de; Onun temel işlevi Doğan Hızlan’ın, “Kürtçe’nin bir edebiyat dili olmasını sağladı,”[8] saptamasında ifadesini bulur...
Ayrıca Zülfü Livaneli’nin işaret ettiklerini de: “İnsan ‘yerli’ olmayı, köklerinden kopmamayı daha çok yurt dışında iken öğrenir ya, Uzun’un da aklının ucundan geçmiyor Batıyı taklit etmek. Tam tersine soğuk kuzey akşamlarında yazı masasına oturup toprağının sesini dinliyor. Onun satırları bizi köklerimize geri götürüyor...
Uzun’un roman dünyasını çok önemsiyorum çünkü bu dünya bize geçmişimizi anlatıyor. Bizi unutulmuş kültürlerin tarihsel labirentlerinde gezdirirken, nasıl bir kültür zenginliği ve çeşitliliği üzerinde yaşadığımızı bir kez daha hatırlatıyor hepimize...
Mezopotamya’nın şairi Uzun, bir yandan doğup büyüdüğü coğrafyada kültürel sürekliliği sağlarken diğer yandan kültürlerarası diyaloga katkıda bulunuyor. Mehmet Uzun sayesinde hem dünya hem de Türkiye, Anadolu’nun ve Mezopotamya’nın zengin kültürel birikimi ile tanışıyor...”[9]

“SONUÇ (MU)”

Ve nihayet Yaşar Kemal’in deyişiyle, “Kürtçe’nin mutluluğu oldu” dediği Mehmed Uzun’u on binler uğurladı..
Amed halkı, O’nu son yolculuğuna gözyaşları ve “şehid namirin” sloganları arasında uğurlandı..
Bu onun hakkıydı; çünkü O, yasak bir dilin edebiyatçısı ya da modern dengbejiydi...
Ve nihayet O, sadece Kürtlerin değil, tüm ezilmiş halkların ve grupların sesiydi. Acının da hayatımızdan sıyrılıp gideceğini anlattı yıllarca ve öyle yaşadı. Bulgaristan’daki Türklerin haklarını da, Mezopotamya topraklarının haklarını da savundu. Evrenseldi, bütünleyici, kucaklayıcıydı ve hâlâ da öyle...
“Eğer sizden sokakları süpürmeniz istenirse Michelangelo’nun resim yaptığı, Beethoven’in beste yaptığı veya Shakespeare’in şiir yazdığı gibi süpürün. O kadar güzel süpürün ki gökteki ve yerdeki herkes durup, ‘Burada dünyanın en iyi çöpçüsü yaşıyormuş’ desin...” diyen Martin Luther King’in işaret ettiği en iyilerdendi...
Ya da Bernard Shaw’ın, “Ekonomistlerin savurganlığa ve düzensizliğe, estetlerin çirkinlik ve iğrençliğe, hukukçuların adaletsizliğe, hekimlerin hastalığa, ermişlerin ise yedi büyük günaha karşı tepkileri olmalıdır...” betimlemesindeki ermişlerdendi...
Ve nihayet Ahmet Telli’nin, “Hatıralarımı Yazma” dizelerindeki çığlıktı:
“Yine bir duman çöktü sokağa kent tutuştu
Bütün sığınaklarda seni arıyorum nerdesin
Aklıma dökülen hatıralar hattında bir yangın
Bir yaylım ateşi başlıyor, Nevruz diyor birileri
Dün bir demirciydim ufku eritirdim durmadan
Bugünse ateş altındayım...”

N O T L A R

[1] Behçet Necatigil.
[2] Şeyhmus Diken’in ifadesiyle, “Hastane odasında Dağkapı Meydanı’na ve binlerce yıllık surların Roma döneminden kalma Dağkapı Burcu’na her gün, her saat, her an bakarken sürekli çok sevdiği bir sözü yüksek sesle dillendiriyordu, dillendirdiği için de tam karşısındaki duvara yazdırıp astırmıştı: ‘Berxwedan Jîyane’...”
[3] www.milliyet.com.tr, 17.11.2006.
[4] Tarık Ziya Ekinci, “Büyük Kürt Yazarı Mehmet Uzun’un Anısı İçin”, Bianet.
[5] Orhan Miroğlu, “...‘Nıviskare Me’: Mehmed Uzun”, Radikal, 11 Haziran 2006
[6] Hüseyin Azad, “Mehmet Uzun Vakası”, Dengê Kurdistan, psk@kurdistan.nu, 2005.
[7] Hakkı Devrim, “Mehmet Uzun’la Tanışmalıyız”, Radikal, 30 Ağustos 2005.
[8] Hürriyet, 29 Ağustos 2005.
[9] Zülfü Livaneli, “Ölümün Karanlığını Aşkın Aydınlığıyla Yenmek”, Vatan, 12 Ekim 2007.

Read full story

Feqiyê Teyran

Feqiyê Teyran (1590-1660) yek ji helbestvanên kurd yên mezin û klasîk e.
Feqiyê Teyran li Miksa ko girêdayîyê Colemêrg (Hekarî) ye ji dayîk bûye. Lê Mûks an jî Miks (tr: Bahçesaray), nuha girêdayîyê Wan ê ye. Navê Feqiyê Teyran yê rastî jî, weka di çarînê de gotîye "Mihemed" (Mîr Mihemed) e. Feqî di helbestek xwe de jî navlêka xwe "Mîr Mihê" danîye. Ew bi xwe ji malbatek eşîrîye. Bavkalê wî ji Dewleta Osmanîyan fermana mîrî yê girtine.
Perçeyek ji meqele "Klasîkên me – an şahir û edîbên me ên kevin" ya Celadet Alî Bedirxan:
Melayê Jaba di heqê Feqehê Teyran de gotiye:
"Şahirê siyê Feqiyê Teyran e ko navê wî Mihemed e. Eslê wî ji qesaba Miksê ye, welatê hekariyan e. Di tarîxa heft sed û diwê peyda bûye. »Hikayeta Şêxê Senhanî« û »Qiseya Bersîsayî« jî mewzûn gotiye û »Qewlê hespê reş« jî wisanî mewzûn gotiye û zehf beyt û eşhar jî qewî mileme û rengîn gotine. Û navê wî jî di şihrê da »Mîm û Hey« e, û miqdarê heftê û pênc salan emir kiriye û di tarîxa heft sed û heftê û heft da merhûm bûye û li Miksê jî medfûn e ".Gelo Feqehê Teyran kî bû? û navê wî, çi bû? Ji ber ko Feqehê Teyran leqeba şahir e û ne navê wî ye. Ji eserên wî »Wesfê şêxê senhanî« nik min heye.
Yê ko ev nisxe nivîsandiye di dawiya wê de bi erebî gotiye: »Qesîda wesfê şêxê senhanî ya ko Mîr Mihemed nezim kiriye temam bûye, Ev mîr Mihemed bi navê Feqehê Teyran meşhûr e« . Li gora vê şerhê Feqehê Teyran mîr bû û navê wî Mihemed bû. Lê mîrê kîjan welatî? Heye ko ji mîrekên Miksê bi xwe bû. Ji eserên Feqeh min ji »Wesfê şêxê senhanî« pê ve tu jî ne dîtine. Ji xwe esera »Qiseya Bersîsayî« bi guhê min ve jî ne bûye. Min navê »Qewlê hespê reş« bihîstiye. Bawer bikin jê re »Hikayeta hespê reş« jî dibêjin. Min hin xezel û qesîdeyên wî ên peregende jî dîtine.
Dibêjin ko Feqehê Teyran şagirtê Melayê Cizerî bû û li ber destên wî xwendiye. Feqeh di wefata Melê de jê re mersiyeyek jî gotiye û li tarîxa wefata Melê tê de bi ebcedê işaret kiriye. Ew mersiye bi destê min keti bû lê di dema nivîsandina vê bendê de ne bi min re ye.
Lê qenc tête bîra min ko Feqeh di mersiya xwe de dibêje »Heft eyn û lam ji hev bûn cida, şîn û girî dîsa tê da« . Heke mirov ev pirsên ha bi hisabê ebcedê hel kir bawer bikin tarîxa wefata Melê jê xuya bike. Dîsan ji wê qesîdê tête zanîn ko Melayê Cizerî ji gundê Hêşetê ye. Ji ber ko Feqeh dibeje:
Îro werin, lazim werin, cîran û xelkê Hêşetê.
Herçî »eyn û lam« Feqeh qala van her du tîpan di »Wesfê şêxê senhanî« de jî kiriye û gotiye:

Miksî [1] ji wê meymestihê
Tewîl diket hîkayetê
Miksî ji eşqê
sihtiye
Ev şihir vi şêx ve nihtiye
Halê xwe tê de guhtiyeji »eyn û lam« a
hicretê
Miksî [1] ji wê
meymestihê
Tewîl diket hîkayetê
Miksî ji
eşqê sihtiye
Ev şihir vi şêx ve nihtiye
Halê xwe tê de guhtiyeji »eyn û
lam« a hicretê

[1] Feqeh qala nefsa xwe bi xwe dike. Herwekî me got Feqeh ji welatê Miksê ye. Lê gelek li Cizîra Botan maye û tê de xwendiye.
Gelo leqeba Feqehê Teyran çawan bi vî şahirî ve bûye. Dibêjin ko Feqeh bi zimanê teyran dizanî bû ji lewre navê Feqehê Teyran lê kirine. Di vê babetê de min ji şêx Evdirehmanê Garisî çîroka jêrîn bihîstiye.
Feqehê Teyran diçû Cizîrê. Bi rê ve rastî keşekî hat; pev re hevaltî kirin. Midekî çûn, westiyan, xwe dan ber siha darekê. Bihna xwe didan. Du çûk hatin û veniştin ser darê. Çûk pev re diştexilîn û Feqeh dikenî. Keşê ji Feqeh pirsî û got ê: Ma tu çire dikenî?
Feqeh got: Ev adeta me ye, em feqeh holê dikenin.
Keşe: Divêt jê re sebebek hebe, mirov bê sebeb nakene.
Feqeh: Xebera te ye, lê heke min ji te re got, ditirsim tu bêbextiyê li min bikî û belakê bînî serê min.
Keşe soz da yê ko nabêje tukesî. Feqeh rabû mesela xwe jê re qise kir û got:
– Ez bi zimanê teyran dizanim. Tu van çûkên ser darê dibînî, yekî ji ê din re dibêje, ev feqehê ha diçe Cizîre, lê nizane ko li Cizîrê serê wî dê bête êşandin.
Keşe deyn ne kir. Her diwan da xwe û ji nû ve bi rê ketin. Gava gehiştin Cizîrê Feqeh çû Medresa Sor, keşe çû Westaniyê. Li Westaniyê xelk giha bûn hev û wek mirovine ko li tiştekî digerin diçûn, dihatin û li erdê fedikirîn û dipeyivîn. Keşê sehîtî kir û zanî ko remildarekî gotiye ko di erdê Westaniyê de xezîneyek heye, lê nikari bû cihê wê şanî bide. Mîrê Cizîrê jî li xezînê digere.
Vê carê, keşe kenî û çû nik mîr; mesela feqeh û çûkan jê re got. Mîr şande pey feqeh. Feqeh gote mîr; belê ezê xezînê derînim, lê para xwe jê dixwazin.
Mîr jî şertê Feqeh pejirand, yanî qebûl kir. Feqeh jî çû hinek zad anî û reşand nava Westaniyê, û xwe li paş kevirekî veşart. Teyr hatin ser zad, zad xwarin û bi hev re ştexilîn. Teyrekî ji yekî dîtir pirsî:
– Ma kê ev zad reşandiye vê derê?– Feqehê Teyran ev zad reşandiye, seba xezînê.– Ma tu nizanî xezîne li kû ye ?– Belê dizanim, sibehî wextê roj hiltêt kevirê ko tavê berî ewilî lê didit xezîne di bin wî kevirî de ye.
Feqeh zivirî medresê û nivist. Sibe zû rabû çû Westaniyê û piştî ko kevirê xwe nas kir berê xwe da mala mîr û gote wî:Ezbenî min xezîne bi cih kir.Mîr digel xulaman rabû, hat Westaniyê, erd kolan û xezîne derêxistin. Malekî zehf derket. Mîr ji feqeh pirsî: Para te çi ye bêje...
Feqeh got: Beramberê serê keşê bidin min.
Mîr got: Serê keşê bi laşê wî ve ye, em çawan beramberê wî bidin te. Feqeh got: Rahet e, serê keşê ji laşê wî vekin.
Anîn serê keşê jê vekirin û danîn ser şehînê û li milê din hêdî hêdî zêrên xezînê êxistin, hetanî ko zêr temam bûn. Zêr beramberê serê keşê ne hatin.
Mîr enirî û gote feqeh: Te zanî bû ko serê keşê hinde giran e, ji lewre te ev şert bi min re kir.
Feqeh deyn ne kir, zêr ji şehînê rakirin û çend kulm ax avêtine şûnê. Milê axê daket, serê keşê rabû. Hingê Feqeh berê xwe da mîr û got ê:
– Mîr im, min zêr navêt, zêr ji te re divêtin, tu ko xwedî xulam û mêvan î. Mexseda min ew bû ko ez şanî we bidim ji serê insên girantir ax heye, û insan bi tenê bi axê têr dibe.
Ev her sê şahirên ha yanî Elî Herîrî, Melayê cizerî û Feqehê Teyran bivê nevê beriya Ehmedê Xanî ne. Ji ber ko Xanî qala wan dike û dibêje:

Min dê elema kelami mewzûn
Alî bikira li banê gerdûn
Bînave riha Melê Cizêrî
Pê hey bikira Elî Herîrî
Keyfek we bida Feqiyê Teyran
Heta bi ebed bimaye heyran
Çi bikim ko qewî kesad e bazar
Nînin ji qimaş re xerîdar

Ezê niho hin şihrên Feqehê Teyran bidim zanîn. Ji Wesfê şexê senhanî:

Van qisetan izhar bikim
Behsan kar û bar bikim
Yar û biran hişyar
bikim
Da ez ji şêx dim wesfekî
Şêxek hebû çaxê ewil
Nûrha Xwedê hel bû
di dil
Sed gumreh û dal û midil
Bi destê wî tên tobetê
Şêxek hebû
sinhaniyan
Serdarê pansed sofiyan

Ji qesîdeke wî:

Bizan ko min yar ti wî
Dil ji birîndar ti wî
Ez kuştim yekcar ti wî
Çi bikim ko min yar ti wî
Bê dest û hem pa ti wî
Pir li min kubar ti
wi
Ê b'xezeb xwendî ez im
Di qeyd û bendê ez im
Zencîr bi zendê ez
im
Miştaqi rindî ez im
Aşiqê cindî ez im
Perwazi findê ez im
Xweş qed û ehla ti wî
Cama piyala ti wî
Şûx bejn û bala ti wî
Delala mala ti wî
Pir bext û tala ti wî
Nîmeta ala ti wî.
Dûr ji
wisalê ez im
Yar di xeyalê ez im
Îsa li erdan ti wî
Bi girt û berdan
ti wî.

Berhemên Feqiyê Teyran

• Ey Avê Av: Ji 277 malikan pêk hatiye. Di sala 1989an de bi xebata Abdulreqîb Yûsiv li çapxana "El Hewadîs" li Bexdayê hatiye çapkirin.
• Şêxê Sen'an: Ji aliyê xanim Margirit Rodînko ve hatiye berhev kirin û di sala 1965an de, li Moskow çap kiriye. Berhem ji 313 çarînan pêk hatiye.
• Bersîsê 'A'bid: Li gorî Abdulreqîb Yûsiv ev helbest ji 422 malikan pêk hatiye.
• Hespê Reş
• Sîseban
• Xan Dimdim

Asagida okuyacaginiz Yazi, Eksi Sozluk Yazari "ne mutlağım ne de muğlak" Dan Alintidir

Kelime manası olarak kuşların hocası, üstadı manasına gelen bu kelime, evvel zaman kürt şairlerinden, dengbejlerinden birinin mahlasıdır aynı zamanda.. yaşar kemal in karıncanın su içtiği isimli romanın sekizinci bölümünde masalsı bir şekilde anllattıgı öyküden aktarabilecegim kadarıyla;feqiye teyran aslında bir kürt emirinin oğludur.. nufuz sahibi olmayı, emirlik yapmayı bir kenara iterek hayatını efsanevi bir kuşu görmeye adamıstır.. yıllarca mezopotamya da ayak basmadık yer bırakmaz.. ziyaret etmediği köy, kuşu bulmak için sorulmadık dengbej bırakmaz yörede.. herkes bu anka kuşu hakkında bildiklerini söyler; birçok insan bu kuşu bulmak adına yola çıkmış, harap olmuş, kayıplara karışmıştır.. herkes en iyi dileklerini feqiye sunarak azık verir, giyit verir, yatacak yer verir, ardından iyi dilek ederler..feqi yıllarca bu kuşu bulmak adına gezinir, görülmedik kuş bırakmaz mezopotamya'da.. günlerden bir gün mavi bir kuş görür.. her yer maviye kesilir.. sonra apak bir kuş daha görür.. bu kuş başının etrafında üç kez dolaşır.. halka çizer, gözden kaybolur.. ışıl ışıl parlayan, gözleri kör eden kuşları bulur, heybesine alır.. bu kuşlar feqiyi kör etmezler, feqi nin içini ışıkla doldururlar.. mutluluk olur taşar feqi nin yüreği.. insanüstü sabrı sayesinde kuşların akına vakıf olur.. onları anlar, hisseder ve arkadaş olur kuşlarla.. sonunda anka kuşunun sesini duyar.. öyle bir sestir ki, taş kesilir feqi.. yüreği dolar.. hayatında böyle ses duymamıştır.. ancak güneş doğarken duyulabilen kuşun sesini duymaya vakıf olur.. bu ermişlik mertebesi sonrasında dengbej olur, kaval ve saz aranır.. bagdat da aradıgını bulur.. gösterişsiz bir kaval kendisine layık bulunur.. bu sıralarda unü,şöhreti tüm mezopotamya da duyulmuştur.. her gittiği yerde dengbej feqiye teyran diye bilinir.. kaval ile anka kuşunun sesinin etkisiyle dolan yüreği duyulmamış besteler çalar.. dinleyenler put kesilir, kımıldayamaz adeta büyülenirler.. yıllar sonra babasının konağına döner feqiye teyran.. mezopotaya da adını duyan herkes kendisini dinlemeye gelir.. yıllarca feqiye teyran ın stranları söylenir, çalınır bu yörede.. bu sırada kendisi hırka giymiş, kemale ermiş, sakal uzatmış, nurlanmıştır.. ve sonunda ölüm vakti gelmiştir feqiye teyran için de.. yeryuzunde ne kadar kuş varsa toplanır feqiye teyran olmeden önce.. sonunda kimsenin bakamadığı, ışıldamaktan bembetaz kesmiş bir kuş feqinin yanına gelir.. üç kez başının etrafında döner ve halka yapar.. feqi teyran sonunda hakkın rahmetine kavuşur..derler ki şu kürre-i arzda kuşların diline vakıf olmuş bir hz süleyman vardır bir de faqiye teyran..

Read full story

Ehmedê Xanî

Ehmedê Xanî (1651-1707) wekî Feqiyê Teyran û Melayê Cizîrî yek ji helbestvanên herî mezin ên kurd e.

Peykerê Ehmedê Xanî (Zaxo)
Ehmedê Xanî, di sala 1651'ê de hatiye dinê. Cihê ku hatiye dinê tam ne diyar e. Li gor gelek lêkolîner û nivîskaran, ew ji êla Xaniyan bûye. Li ser cihê vê êlê dîtinên cuda hene. Li gor van dîtinan, cihê vê êlê ji Cizîra Botan heta derdora Wanê tê guhertin.
Dema ku 14 salî bûye dest bi nivisînê kiriye. Dema ku nivîsîna "Mem û Zîn"ê temam kiriye 44 salî bûye. Xanî li Kurdîstana Jorîn li Bajarê Bayezidê wefat kiriye. Gora wî li Bajarê Bazidê ye. Tirba Xanî ziyaretgeha xelkê ye.
Xanî, bi "Mem û Zîn"a xwe ya ku destana neteweyî ya neteweyê Kurd e, di dilê neteweyê Kurd de cihê bilindtirîn girtiye û bi wî awayî di nav gelê xwe de bûye "Xaniyê nemir."
Mem û Zîna Xanî di sala 1919an de li Stenbolê hatiye çap kirin. Seyda Hemze jê re dîbaçeyek nivîsandiye. Tê de dibêje ku Xanî Nûbara xwe di sala 1094ê hicrî de nivîsandiye. Li gora vê tarîxê Beriya qedandina Memozînê bi neh salan.

Celadet Bedirxan li ser Ehmedê Xanî

Ji meqeleya Klasîkên me – an şahir û edîbên me ên kevin ya Celadet Alî Bedirxan Mela Camî di heqê Mewlana Celaledînê Rûmî bona pirtûka wî »Mesnewî« de gotiye:
"Men çi goyem wesfi an alîcenabNîst pêxember welê dared pirtûk."
Yanî: Ez di heqê wî alîcenabî de çi bibêjim, ne pêxember e, lê pirtûka wî heye.Ev pesnekî bilind û hêja ye û bi her awayî li bejna Mewlana têt.
Di heqê Ehmedê Xanî û pirtûka wî Mem û Zîn (an jî Memozîn) de, bi min be, mirov dikare jê bêtir jî bibêje. Belê Xanî jî xudan pirtûk e. Lê Xanî pêxember e jî. Pêxemberê diyaneta me a milî, pêxemberê ola me a nijadîn.
Xanî di wextekî welê de rabû ku - beriya niho bi sê sed û neh salan - ne li cem me, lê li Ewropayê jî xelk hêj li miliyet û li nijadê xwe hişyar ne bû bûn û zelamên ji yek miletî hev û dû ji bo ketolîkî an protestaniyê dikuştin. Di heyameke welê de Ehmedê Xanî bîra miliyeta xwe, bîra kurdaniya xwe biri bû û ji kurdan re goti bû hon berî her tiştî kurd in, rabin ser xwe, dewleteke kurdî çêkin û bindestiya miletên din mekin.
Melayê Jaba der heqê Ehmedê Xanî gotiye:
"Şahirê pêncê jî Ehmedê Xanî ye. Eslê wî ji tayifeyê hekariyan ji eşîreta xaniyan e. Bi xwe hatiye Beyazîdê, di tarîxa hezarê da tewetin kiriye. Di zimanê kurmancî de Mem û Zîn nav kitêbek aşiq û maşûqan gotiye û kitêbek lixet jî bi kurmancî û erebî gotiye, navê wê Nûbihar e. Zarokê di Kurdistanê hemû di piştî Quranê dixwînin. Û zehf jî xezeliyat û eşharan û beyt bi zaravayê kurmancî gotiye. Û di zimanê erebî û farisî û tirkî jî qewî mahir û sahibi irfan e. Û ji şierayê di Kurdistanê hemûyan jî meşhûr û faiq e, belkî ji hemû şieran meqbûl û memduh e. Û dii hezar û şêst û sê da jî merhûm bûye û di nêv Beyazîdê da mizgeftek jî bi navê xwe bîna kiriye. Û bi xwe jî li kenarê mizgeftê medfûn e."
Xanî herwekî bi xwe dibêje di sala hezar û şêst û yekê hicrî de ji diya xwe bûye.

Lewra ko dema ji xeyb fek bû
Tarîx hezar û şêst û yek bû

Kengê emirê Xwedê kiriye em pê nizanin. Lê gava Memozîna xwe qedandiye çil û çar salî bû.

Îsal gehişte çil û çaran

Ev pêşrewê gunahkaran

Xanî ji Mem û Zînê pê ve hin eserên din hene. Wek Eqîda îmanê û Nûbihara biçûkan : ferhengeke menzûm e. Kurdî-erebî. Xanî ji bo Nûbiharê dibêje:

Ji paş hemd û selewatan

Ev çend kelîme jî ji luxatan

Vêk êxistine Ehmedê Xanî

Navê Nûbihara biçûkan lê danî

Di nav vê qelebalixa pesn û mubelexeyan de car bi car hin agehî jî derdikevin ku nêzî rastiya Ehmedê Xanî ne.
Şairê neteweyî û bavê bîr û baweriya neteweyiya kurd Ahmedê Xanî yek ji wan kesayetiyên kurdan e ku li serê gelek hatiye nivîsîn, lê tiştên ku hatine nivîsîn ne li ser esasên zanyariyên belgeyî, pirtir teswîr û pesindayînên derbirîna hissên neteweyî ne, gelek caran tekrara hev in, xeyalî ne, heta ji rastiya jiyan û bîr û baweriyên wî dûr in.
Di nav vê qelebalixa pesn û mubelexeyan de car bi car hin agehî jî derdikevin ku nêzî rastiya Ahmedê Xanî ne. Gava meriv bala xwe dide wan, ew jî, ew agahî ne ku xwe rasterast dispêrin berhemên Ahmedê Xanî, di serî de jî şahesera wî Mem û Zînê.
Min bi xwe heta van demên dawiyê di nav nivîsarên ciddî de wek fakta tenha cumleyek dîtibû ku ne ji berhemên Ehmedê Xanî bi xwe be. Ew jî xwedan çavkaniyeka nezelal bû û gûman li ser rastiya hebûna wê cumleyê hebû. Ya ku ez bahs dikim ew cumleya erebî ye ya ku bi hesabê ebcedê tarîxa wefata Ehmedê Xanî diyar dike: ”Tara Xanî îlla rebbîhî”. (Xanî ber bi Rebbê xwe ve firiya)
Cara pêşîn mamoste Elaeddîn Seccadî ev agahî di berhema xwe ya bi navê Mêjûyî Edebî Kurdî de daye. Lê çavkanî jî zelal nedaye. Nivîsîye ku wî ev agahî ji melayekî alî Amedîyê yê bi navê Mela Salih wergirtiye. Ev agahî bi destnivîs li pişt kitêba wî ya bi navê Semedîye nivîsandî bû ye. Elaeddîn Seccadî ev Mela Salih li Bexdayê li hewşa mizgeftekê nas kiriye pê re xeber daye û pişt re ew ji hev veqetiyane û nehatiye zanîn ku wekî pêştir ev Mela Salih kî ye, Semedîye çi kitêb e, kê ew destnivîs li wir nivîsî û gelek pirsên din.
Lê di van demên dawiyê de, kitêbek li ser jiyan û berhemên Ehmedê Xanî derket ku ji alî ronahîkirina hin warên jiyana wî de balkêş e, hin belgeyên ji arşîva Împaratoriya Osmanî tê de hene ku Ehmedê Xanî pirtir bi meriv didin nasîn.
Esas him kitêb, him jî nivîskarê wê gelek balkêş e. Nivîskar li ser jiyan û eslê xwe diyar dike ku ew ji malbateka mela û alim tê ku bi esil digihîjin malbata Ehmedê Xanî. Li gora nivîskar Ehmedê Xanî bi xwe li pey xwe kur û keç nehiştine, lê ji nesla birê wî ê bi navê Mela Qasim zurriyeta mala Xanî dewam kiriye û hetiye gihîştiye nivîskarî bi xwe.
Nivîskarê ku ez bahs dikim Ebdullah M. Varli ye. Berhema wî ji du cildan pêk tê. Cildek bi navê Dîwan û Jînewarî ya Ehmedê Xanî ye ku ji 476 rûpelan pêk hatiye, lêkolîn e li ser jiyana Ahmedê Xanî û tarîxa mîrekiyên dewra Xanî, bi taybetî jî ya mîrên Bayezîdê. Cilda din bi navê Dîwan û Gobîdeyê Ehmedê Xanî yêd Mayîn e, 556 rûpel e. Tê de helbestên Ehmedê Xanî yên heta niha naskirî û nenaskirî hene. Ew li ser hev 106 şiir in. Pişt re bi navê Qisa Şemû’n berhemeka menzûm heye ku nivîskar dibêje ew ya bavê Ehmedê Xanî Îlyas Bin Eyaz e. Berhemeka bi navê Sîsebanê jî di vê cildê de heye ku li gora lêkolerî ev berhem jî ya Ehmedê Xanî ye. Herdu cild jî di nav berhemên Sipan Yayinevi ve Yayınları de sala 2004ê li Îstanbûlê hatine weşandin.

Esas gava min berhem xwend, min dît ku hem li ser berhemê, hem jî li ser nivîskarê wê lazim e bê rawestan, hûr hûr bê tehlîlkirin û lêkolînên kûr li ser wan bê kirin. Hem agahiyên gelek hêja û balkêş di berhemê de hene, hem jî ji alî metod, uslûb û ziman ew mihtacî lêkolînek û zelalkirineka ciddî ne. Min xwest ez pêwendiyan bi nivîskar re deynim hevpeyivînekê pê re li ser wî û berhemên wî bikim, belkî gelek aliyên vê pirsê zelaltir bibe. Lê mixabin ez li derveyî welêt im û nivîskar bi xwe li Tirkiyê dimîne, heta niha ew derfet peyda nebû.
Di vê nivîsara xwe de ez li ser berhemê û hemû agahiyên ku tê de ne ranawestim. Ez tenê dikarim vê bêjim ku agahî û belgeyên gelek hêja tê de hene, encama xebateka dûr û dirêj û zehmetiyeka zêde ne. Cara pêşîn hin belge tê de hene ku ji arşîva osmaniyan tên û esl û fesl û kar û xebata Ehmedê Xanî rohnî dikin. Ez di vê nivîsê de dixwazim li ser wan belgeyan rawestim û agahiyên ku di wan belgeyan de hene liv vê derê pêşkêş bikim.
Berê ez dixwazim ji devê nivîskarê van herdu cîldan wî bi xwe piçekî bidim nasîn ku bingehê pişt van belge û zanyariyan ronahîtir bibe.
Nivîskar di 1939ê de li gundekî bi navê Hesarê ê navçeya Patnosê hatiye dinyayê. Xwendina xwe ya destpêkê sala 1946ê li gundê Nenecanê li ba bavê xwe Mela Mehemed (Hoko) destpê kiriye, paşê çuye li medreseyên cuda yên Kurdistanê xwendiye. Sala 1957ê li Şamê li medreseya bi navê Emînîye dawî li xwendina xwe aniye. Di navbera salên 1964-1976ê de li Tirkiyê di nav dezgeha dewletê a dînî Diyanet İşleri Başkanlığı de li Erdîşê karmendî kiriye. Sala 1976ê ji Kurdistanê hatiye sirgûnkirin bo Trabzonê bi şertê ku heta 5 salan nezivire welatê xwe. Sala 1977ê ew bi daxwaza xwe ji vê wazîfê dertê derbasî dezgeha Vakıflar Genel Müdürlüğü (Îdareya Giştî ya Weqfan) dibe. Ew ji bo ku erebî û osmaniya bi tîpên erebî, farisî, tirkî, kurdî zane li Ankarê di arşîvxaneya vê dezgehê de dibe wergêr (mitercim). Di sala 1978ê de ji Ankara tê dûrxistin û tê şandin Edirneyê. Ew li ser vê ji vê wazîfê jî vediqete û di wezareta kulturî de di muzexaneya etnografyayê de dest bi kar dike, dibe berpirsiyarê sicîlên şerî’ (şer’i sîcîller) û nivîsarên kevn ên wê muzexaneyê. Di sala 1984ê de ji wê wezaretê jî tê bidûrxistin û li Halk Kütüphanesi (Kitêbxaneya Gelêrî) dest bi kar dike û dibe berpirsê nivîsên kevn. Di sala 1990ê de buye endamê saziya APK( pisporî lêkolîn, neqişkirin, pêşvaanîn). Di sala 1993ê de, di eynî wezaretê de di beşa Halk Kültürünü Araştırma Geliştirme Genel Müdürlüğü (Îdareya Giştî ye lêkolîn û Geşkirina Kultura Gelêrî) de buye serokê daîreyekê. Di heman salê de ji ber hin meseleyan teqauda xwe xwestiye û ji karê dewletê veqetiyaye.
Çapkirî û necapkirî 32 berhemên wî hene. Li gor agahiyên wî, ew ji malbata mala Xanî tê, wekî malbat wan gelek berhemên Ahmedê Xanî parastine û nesil bi nesil dewrî hev kirine heta gihîştine Abdullah M. Varli bi xwe.
Ew li gelek herêmên Kurdistanê geriyaye, çuye her çar perçeyên Kurdistanê, wî gelek belge, destnivîs, wêne, behs, çîrok û rîwayet li ser dîroka Kurdistanê, li ser navdarên kurd û di vê navberê de li ser Ahmedê Xanî jî kom kirine. Ew bi xwe bahs neke jî diyar e ku ew karên resmî ên wergêriyê ku wî kirine jî îmkan danê ku ew di arşîvên tirkan de ên dema osmaniyan gelek belgeyan bi dest xe, ji xwe hin belge ji wan ên li ser Ahmedê Xanî, belgeyên van arşîva ne.
Di pirtûkê de li ser esasê belgeyên nediyarkirî nivîskar dinivîse ku malbata Xanî bi eslê xwe ji Xana Sêgundan e a ku bi Çelê (Çukurcayê) ve girêdayî ye. Û ew dinivîse ku di ”quyûdê qedîm” ên osmaniyan de ên ji wê demê mayî, navê gundê Xanê derbas dibe. Malbata Xanî berî jidayikbûna wî di dewra bapîrên wî de ji wê herêmê bar kirine, piştî hin qonaxan li herêma Bayezîdê bicîh bûne.
Ew Xaniyan berê wek malbateka alim û yên ku ji bav û kalan de fermanrewatî, dizdarî, qadîtîya hin keleyên bayezîdê û (debîriya) katibiya mîrên Bayezîdê kirine, mamosteyên (lalayên) mîrzadeyên mîran bûne û di medreseyên bilind ên merkezên mîrayetiyê de midderisî kirine. Wek bavikek peydabûne, fireh bûne û pişt re li Bazîdê wek hoz jî belav bûne. Û di sicîlên resmî yên osmaniyan de di tehrîratên wan an belgeyên bi navê ”maliyeden muhawwel” de gelek agahî ji 1485ê bi şunde li ser kesên naskirî û malbatên bi hêz û xwedan meqam ên Xaniyan hene (b. n. d. c 1, r. 119) Ehmedê Xanî bi xwe di seraya Bazîde de debîrê dîwanê bû (120).
Nivîskar tarîxa barkirina malbata Xanî ji Xana Sêgundan û bi taybetî ya bicîhbûna wan a li Bayezîdê 1460-1465 dide (r 118) û dibêje li gor rîwayetan, ew bi fermana mîrê Hekariyan Essedudîn Çengzêrîn bi serweriya mezinê Xaniyan ê bi navê Mîr Hesen rabûne çûne li devera Daroing-Bazîd-Narîn Qelê bicîh bûne (r 119) Mîr Hesen bûye mîrê Kela Zêrînak. Piştî Mîr Hesen kurê wî yê bi navê Mîr Silêman dibe serwerê Diza Zêrînak. Piştî mirina wî jî Mîr Ebdurrezaq dikeve şûna bavê xwe û dibe dizdarê kela Zêrînakê. (r. 123) Ya baş belgekirî ew e ku tê zanîn bapîrê Ahmedê Xanî e dereca pêncê ê bi navê Mîr Ebdurrezaq sala 1485ê li Qela Zêrînakê dizdar û qadî bûye. Ev di secereya hin malbatan de ku dibêjin em ji Xaniyan tên, diyar dibe. (r 119) Piştî Mîr Ebdurrezaq, Şeyx Ebdurrehman serweriya kela Zêrînakê hildide ser milên xwe. Piştî demekê di encama hin şeran de ew ji Zêrînakê tê bidûrxistin, di pey re ew li Bazîdê li Qelet Ribat dibe Qadîyê Dizesorê. Pişt re qadîtîya wî bajarî dikeve destê kurê wî yê bi navê Mîr Rostem. Hin pirsgirêkên wê demê rê vedikin ku Mîr Rostem bixeyide bi xwe dev ji dizdarî û qadîtiya wî bajarî berde, bar ke biçe li Qelet Ribat bicî bibe (r. 124-125). Di pey re wek malbatî li wî bajarî mane û Eyazê kurê Rostem û Ilyasê kurê Eyaz û kurê wî Qasim (birayê Ehmedê Xanî) û kurê wî Yusif û kurê wî Ehmed li vî bajarî jiyane.
Piştî mirina Mîr Rostem kurê wî Eyaz ketiye şûna bavê xwe, di pey mirina wî re jî kurê wî Îlyas ketiye şûnê. Îlyas bi keça Qerexanê kalikê Mîr Qerebehlûlê Pisyanî a bi navê Gulnîgar re zewiciye. Li vir ew bi xizmîtî digihîjin mala serwer. Gulnîgar diya Ahmedê Xanî û Qasim e. Piştî mirina îlyas Qasim dikeve şûna bavê xwe. Piştî wî jî kurê wî yê bi navê Muhemmed, di şûna wî de jî kurê wî yê bi navê Xalid, kurê wî yê bi navê Ahmed. Ev hemû li wî bajarî wek Qadî mane. Giş weke mela hatine naskirin. (r. 126)
Ahmedê Xanî bi xwe nezewicî ye, secereyên ku tên heta demên me xwe wek bavik ji birayê Ehmedê Xanî Mela Qasim tînin xwarê. (r. 128)
Belgeyek li ser vê malbatê ew e ku Şêx Îlyas di berhema xwe de ya bi navê ”Qisa Şem’ûn” diyar kiriye. Wî li dawiya vê berhemê bi erebî wiha nivîsîye: ”Qed ketebe fî eyyemî dewlet Xanî Xanan el kurd, el-e’del Behlûl el-Pisyanî, îlyas bîn Eyyaz bîn Rostem bîn Şeyx Ebdurrehman el kebîr bîn Mîr Ebdurrezaq. Fî senetî 1063[1652 zayînî].” (r 129)
Ji sicîlên herêma Bazîdê ên ku endamên malbatên eşraf, alim û dewlemend qeyd dikirin da serê wan bijmêrin ji bo bac û qamçûran ji waqn bistînin, gelek agahî li ser endamên malbatan hene. Di yekê ji wan sicîlan de agahî li ser malbata Îlyas û Gulnîgara Qîza Qerexan hene. Ji wan sicîlan tê fahmkirin ku bi keç û kurên xwe pênç zarokên Îlyas û Gulnîgarê hene: ferzendê kebîr (kurê mezin) Qasim, duxterê kebîr (keça mezin) Perî, duxterê wusta (keça navîn) Gulîzer, ferzendê sexîr (kurê piçûk) Ehmed, duxterê sexîr (keça piçûk) Kitan. (r. 173)
Di belgeyek din de ku bi navê Tehrîr Quyûdê Qedîme ye û ew di sala 1063yê koçî de 1682yê zayînî de hatiye nivîsîn li ser mala birayê Ahmedê Xanî Mela Qasim e wiha dinivîse: ”Xaneyê Mela Qasim; ferzendê (kurê) Îlyas Efendî; herem (jin); Gulbihar duxterê (keça) Emîr Muhammed, ferzende (kur) Muhammed, duxter (keç); Şahnaz we duxter Perwîn we duxter Şîrîn. Birader Ahmed; ferzendê îlyas, hemeşîre (xwişk); Perî [xwişka Ahmedê Xanî] haremê (jina) Yusuf bîn Yusuf, hemşîre (xwişk); Gulîzer, haremê (jina) Emîr îbrahîm, hermşîre (xwişk) Kitan; haremê (jina) Emîr Xelîl.) (r. 174)
Ehmedê Xanî berê li cem bavê xwe Şêx Îlyas, pişt re li cem birayê xwe Mela Qasim xwendiye. Sêx Îlyas debîrê Mîr Mihemedê Purbelalî bû, ku ew mir, Mela Qasim bû debîrê Mîr Muhammed. Mela Qasim bi xwe zavayê Mîr Mihemed e. (r. 183, 184) Ji hin şiirên Ehmedê Xanî fahm dibe ku wî li Xoşabê li medreseya Etaîye jî xwendiye. (r. 183)
Belgeyeka wê dewrê heye ku lîsteya şagirdên Medresa Gulgûn Ilim (paşê Kullîya Gulgûn Ilim) rê dide. Di wir de Ehmedê kurê Îlyas jî wek şagird xwiya dibe. Ev medrse ji bal malbata mala Xanî hatiye avakirin, pişt re mezin buye, fireh buye buye kullîye. (r. 183)
Piştî demekê Mela Qasim ji debîriye Mîr Mihemed tê bidûrxistin û pismamê Qasim Yusuf dibe debîr, paşê ew jî tê bidûrxistin û Ahmedê Xanî di tarîxa 2 zîlhîcce 1081 (13 adar 1671)ê de dibe debîrê Mîr Mihemedê Purbelalî. Ev mîr yekî kurdperwer û hişyar bûye xwestiye hidûdê mîrîtiya xwe fireh bike û Kurdistanê ava bike. Ehmedê Xanî gelek ji vî mîrî hez kiriye. Gava mîr miriye jî şîîrek pir bi pesn li serê nivîsîye. (r. 219-220)
Xanî bi kurtî di demên Mîr Mihemedê Purbelalî, Mîr Ebdî (Çolaq Ebdî Paşa) Mîr Mîrza, Mîr Xelîl, Mîr Îbrahîm û Mîr Mîrza û Mîr Mihemedê Duduyê de debîriya Serayê kiriye. Demeka nêzîk berî kuştina Mîr Mihemedê Duduyê ji mîr xeyidî ye û dev ji debîriyê berdaye. Tê gotin ku pişt re di riya Şêx Camî yê Neqşîbendî re ku bi eslê xwe ji alî Mehabada niha bû û li alî Bayezîdê mudderisî dikir û şêx jî bû Ehmedê Xanî ket terîqeta wî. Ehmedê Xanî berê şagirdê wî bû li cem wî xwendibû. (r. 221)
Agahiyeka din jî wekî belge di vê berhemê de li ser wefata Ehmedê Xanî tê diyarkirin.
Me di serê vê nivîsarê de behsa cumleyeka bi erebî kir ku Elaeddîn Seccadî di Mêjûyî Edebî Kurdî de daye û li gor hesabê ebcedê tarîxa mirina Ahmedê Xanî derdixe ku hata niha herkes vê tarîxê wek tarîxa mirina wî qebûl dike: ”Tara Xanî ila Rebbîhî”.
Lê Elaeddîn Seccadî dinivîse ku wî wek destnivîs ev li pişt pirtûkekê dîtiye. Helbet belgeyeka wiha ne tekûz e, xwediyê her kitêbekê kare tiştekî li ser qabê an pişta kitêba xwe binivîse, têrê nake ku meriv wê wek belge qebûl bike. Lê cara pêşîn Abdullah M. Varli di vê berhema xwe de diyar dike û dibêje ku ev nivîsa erebî li ser kêla gorra Ahmedê Xanî hatiye nivîsîn. Ew dinivîse ku cara pêşîn ew çûye Bazîdê, li ser kêla gora Ehmedê Xanî nivîsa ”Tara Xanî îlla Rebbîhî” ldîtiye û ew li cem xwe nivîsiye. Lê ew dibêje ku wî li wir ”rebbîhî” tenê bi ”r”yekê nivîsiye, loma jî gava ew nivîs bi hesabê ebcedê hesab kiriye tarîxa wî bûye 1119 hîcrî yanî 1707ê zayînî û ev bi vî awayî belav bûye. Heke ev rast be meriv kare texmîn bike ku ev nivîs e ku li pişt kitêba Mela Salih hatiye nivîsîn û ketiye destê Elaeddîn Seccadî. Lê Abdullah M. Varli dibêje ku van salên dawiyê ew careka din çûye ser gora Ehmed Xanî, tevî ku ew kêl ji ser gorrê hatiye rakirin jî, wî li nav gorristanê careka din ev kêla keftî dîtiye, şûştiye û nivîsa wê qeyd kiriye, wî ferq kiriye ku di 56ê de wî şaşîtiyeka piçûk kiriye, tevî ku şedde li ser ”r”yê heye jî wî ev şedde destnîşan nekiriye. Di vê ziyareta xwe ya duduyan de ew careka din li gor hesabê ebcedê vê carê ”r”yê bi du ”r” hesab dike, tarîx dibe 1021ê hîcrî, yanî 1709ê zayînî (r. 241-243) Yenî heke ev rast be tarîxa jidayikbuna Xanî dibe 1650-51 û ya wefata wî dibe 1707.
Ji van zanyariyan bêtir hîn gelek zanyarî di derbarê Ehmedê Xanî û dewra wî de, di derbarê malbata wî de, di vê xebata hêja de hene. Cildê duduyan cih dide gelek şiiran ku heta niha li tu derê nehatine weşandin. Lê meriv rastiyê bêje, divê heyetek pispor tevî mamoste Abdullah M. Varlî rûnê ev berhem belgeyên ku bûne çavkaniyên vê berhemê ji nuh ve bên tehqîqkirin û zanyariyên wê bi awayekî ilmî ji nuh ve bên pêşkêşkirin. Hêvî dikim ku ev kar di demeka nêzîk de were biserxistin ûagahiyên nuh bi awayekî tekûztir û sererastir têkevin ber destên lêkoler û xwendevanan.

Ahmed-i Hâni (Kürtçe: Ehmedê Xanî) (d. 1651 - ö. 1707), 17. yüzyılda, divân edebiyatının, Kürtçe'nin Kurmanci lehçesine uyarlanmış şekli olan "Mem û Zîn"i yazan, Hakkarili tarihçi, edebiyatçı ve mutasavvıf. Yaşadığı yörede zaman zaman şeyh olarak kabul edilmiş, Hani Baba adıyla da anılmıştır. Doğu Bayazıt medreselerinde müderrislik ve saray katipliği yapmıştır.
Ahmed-i Hâni, Mem û Zîn adlı eserinde, Emir Zeynettin'in güzellikleriyle dillere destan olan Zin ve Sti adlı iki kız kardeşinin Mem ve Tajdin ismindeki iki gençle olan aşklarını şiir şeklinde anlatır. Eser, aynı adla sinemaya da uyarlanmıştır.

Eserleri

• Mem û Zîn ( Aşk destanı)
• Nûbara Biçûkan (Çocuk kitabı)
• Eqîda Îmanê (İdeoloji ve İnanç)
• Eqîdeya Îslamê (İslam İnancı)
• Fî Beyanî Erkanî Îslam (İslam'ın Temelleri)

Turbesi

Ahmed-i Hani Türbesi, Ahmed-i Hani'ye ait türbedir. Türbenin yanında sonradan bir de cami yapılmıştır. Türbe Ağrı'da; Doğubayazıt'a 8 km. mesafede, İshak Paşa Sarayının üst kısmındadır. Bölgede en çok ziyaret edilen türbedir.

Read full story

Kine Em û Bave Cigerxwin

Di sala 1903'an de li gundê HESARÊ li Kurdistana Bakur, hatiye Dinê.
Di sala 1920an de desbi xwendina Olî kir, û li Kurdistana Binxetê, Başûra mezin û Kurdistana Îranê jî li xwendinê geriya ye, û rewşa gelê Kurdistanê baş nas kir.
Di sala 1937-1938an de, wî û hevalên xwe Komelak li bajarê Amûdê vekirin, û komela wan gelek berepêş ve çû, lê bi navtêdana hin mirovên nezan û dijminê miletê kurd Firansizan ew komele girt.
Di sala 1948an de Cegerxwîn bû hevalê Partiya Komonîst a Sûrî.
Di sala 1949an de cara yekemîn Cegerxwîn hatiye girtin.
Di sala 1950 î de Cegerxwîn dikeve Civata Aştîxwazan.
Di sala 1957an de Cegerxwîn ji komonîstan dûr dikeve û di wê salê de wî û hevalên xwe rêxistina AZADÎ sazkirin û piştî pêlakê Cegerxwîn û hevalên xwe rêxistina xwe fesix dikin û bi Partiya Dîmoqratî Kurdî re dibin yek.
Di sala 1959an de sê salan dibe mamosteyê zimanê kurmancî li Zanîngeha Bexdayê.
Di sala1962an de hukûmeta Îraqê bera wî dide û ew û zarokên xwe vedigerin kurdistana Binxetê, û li wir Cegerxwîn tê girtin.
Di sala 1963an de dîsa Cegerxwîn tê girtin û dikeve Zindana Mezzê li bajarê Samê, lê pistî pêlakê tê berdan lê wî Surginî bajarê Siwêda nav Durziyan dikin, lê pistî pêlake ne dirêj vedgere Bajarê Qamişlo.
Di sala 1979an de Cegerxwîn li Siwêdê di bi mihacir û pênc salên xwe yên dawî ji jiyana xwe li diqedîne.
Di 22-10-1984'an de li bajarê Stockholmê Cegerxwîn serê xwe danî û çû ser heqiya xwe.

Asıl adı Şehmuz olan Cigerxwin, 1903'te Mardin’in Gercüş kasabası Hesarê köyünde doğdu. Ailece 1914 yılında Kamışlı’ya bağlı Amud nahiyesine göçtüler. Savaş sonrasında Suriye sınırları içinde kaldılar ve tekrar köylerine dönmediler. Küçük yaşlarda çobanlık ve ırgatlık yaptı. Toprak ağaları ve beyleri iyi tanıdı.
Halktan diğer insanlar gibi okul yüzü görmedi.
18 yaşında Diyarbakır’a geldi. Dini eğitimi veren şeyhlerin yanına gitti. 15 yıllık eğitimi 8 yılda tamamladı. Eğitim gördüğü her yerde Kürt halkının acı ıstıraplarını gördü. Medresede olduğu dönem Kürt kültür ve edebiyatını öğrendi, yazılı klasikleri tanıdı.

1928 yılında Kürtçe şiirler yazmaya başladı. 1925 Şeyh Said İsyanı’na katıldı, isyandan sonra bir grup Kürt aydın ve yurtseverle Suriye’ye gitti. 1937’de XOYBUN adında kurulan örgüt içinde yer aldı. Hawar dergisinde Cigerxwin isimiyle şiirler yazdı.

1949 yılında bir toplantıda komünistlerle tanıştı. Komünistlerle sıkı ilişki içinde çalışarak, 1957 yılına kadar Cizre İçin Barış Komitesi Başkanlığı’nı yaptı. Bu yıllarda Suriye Kürdistan Demokrasi Partisi’ne katıldı. Cigerxwin yaşamının sonuna kadar Suriye Kürdistan Demokrat Partisi Merkez Komitesi Üyesi olarak kaldı. 1961 yılında Irak’taki ulusal harekete yardım etti. Burada parti kadrolarını eğitti ve Kürdistan Akademisi’nde dersler verdi. Güney hareketi yenilince geri Suriye’ye döndü.

1973 yılında Suriye’nin baskısı karşısında Beyrut’a geçti ve tutuklanmaktan kurtuldu. 1979 yılında Stockholm’a geçti ve çalışmalarını burada sürdürdü.
Cigerxwin, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki şiirlerinde Kürt işçi ve köylülerin Kürt burjuvalarına ve toprak ağalarına karşı verdiği mücadeleyi işledi. Bu şiirlerindeki devrimci öz, bütün ülkenin işçilerinin mücadelesini yansıtıyordu. Cigerxwin’in birçok romanı ve şiir kitabının yanı sıra araştırma kitapları da vardır. Kürtçe sözlük hazırlayan Cigerxwin’in 16 tane Kürtçe eseri vardır.
Sosyalist, araştırmacı ve şair olan Cigerxwin, 22 Ekim 1984’te Stockholm’da öldü.

Şiirleri

• Diwan Dîwana yekem: Prîsk û Pêtî, 1945 Şam.


• Diwan Dîwana diwem: Sewra Azadî, 1954 Şam


• Diwan Dîwana siyem: Kîme Ez? , 1973 Beyrut.


• Diwan Dîwana çarem: Ronak, Roja Nû Yayınevi, 1980 Stockholm.


• Diwan Dîwana pêncem: Zend-Avista, Roja Nû Yayınevi, 1981 Stockholm.


• Diwan Dîwana şeşem: Şefeq, Roja Nû Yayınevi, 1982 Stockholm.


• Diwan Dîwana heftem: Hêvî, Roja Nû Yayınevi, 1983 Stockholm.

Dil ve kültür hakkındaki eserleri

• Destûra Zimanê kurdî (Kürt dil bilgisi), 1961 Bağdat.


• Ferheng, perçê yekem (Sözlük, 1. Bölüm), 1962 Bağdat.


• Ferheng, perçê diwem (Sözlük, 2. Bölüm), 1962 Bağdat.

Tarih ile ilgili eseri

• Tarîxa Kurdistan (Kürdistan tarihi) (bu eseri ölümünden sonra yayımlanmıştır), 3 ciltli, 1985-1987, Stockholm.

Cigerxwîn - Der Dichter der Freiheit

Mein Freund, wirf dich nicht fort
Mein Freund wirf dich nicht fort, ein Leben mit dem Feind ist kurz Die Hand in der Hand der Feinde, sei es auch eine kurdische, ist feindlich. Der Feind hat viele Völker mit solchen Tricks unter seine Stiefel bekommen.Hat er uns nicht auf diese Weise weithin getötet?Behaltet eure Sache immer im Auge, fallt nicht auf Versprechungen der Feinde herein Ein Leben unter der Herrschaft des Feindes, auch wenn es sehr lang wäre, ist wie tot 1903 wurde Cigerxwîn als Shexmûs Hesen im Dorf Hesar in der Nähe der Stadt Kercos in Nordkurdistan geboren. Nach dem Tod der Eltern lebte er bei seiner älteren Schwester und wanderte als 11jähriger nach Syrien aus, wo er in der Nähe der Stadt Qamislo lebte und bei Bauern bzw. der Eisenbahngesellschaft seinen Lebensunterhalt verdiente. Mit 18 Jahren begann er Theologie zu studieren und wurde Dorfgeistlicher. Während seines Studiums bereiste er viele Teile Kurdistans und lernte so die Situation des kurdischen Volkes kennen.Der blutig niedergeschlagene Scheich Said Aufstand 1925 und die überall herrschende Unterdrückung seines Volkes weckten den Patriotismus in ihm und er nannte sich fortan „Cigerxwîn“ (Aus Leid blutendes Inneres).Seit 1924 schrieb Cigerxwîn Gedichte, die sehr bald politisch wurden. Er griff die feudalen Herrscher ebenso an wie die religiösen, weil sie die Aufklärung verhinderten und deshalb für die Unterdrückung des kurdischen Volkes verantwortlich waren. Seine politischen Aktivitäten verstärkten sich und 1946 wurde er Vorsitzender der „Civata Azadî û Yekîtiya Kurd“. Zwei Jahre später trat er der kommunistischen Partei Syriens bei und kandidierte im Jahre 1954 für das syrische Parlament. Nach seinem Parteiaustritt 1957 gründete er die Organisation „Azadî“, die später mit der Kurdischen Demokratischen Partei Syriens zusammengelegt wurde.Er wurde verhaftet und gefoltert. Trotzdem setzte sich weiterhin für den kurdischen Freiheitskampf ein. 1969 verließ er Syrien und richtete an der Universität von Bagdad einen Lehrstuhl für nördliches Kurdisch ein und zeichnete für das kurdische Kulturprogramm bei Radio Bagdad verantwortlich. Am Aufstand von Mustafa Barzani war er ebenfalls beteiligt.Er musste1973 in den Libanon auswandern und ging 1979 nach Stockholm ins Exil, wo er am 22. Oktober 1984 starb. Er wurde im Garten vor seinem Haus in Qamislo beerdigt, wo er den größten Teil seines Lebens verbracht hat.Sein großes Werk umfasst 8 Bände mit Gedichten, ein Wörterbuch der kurdischen Sprache, geschichtliche Werke und Bücher über die kurdische Folklore.In seiner politischen Dichtung kämpft Cigerxwîn für die Freiheit des kurdischen Volkes, für die Gleichheit der gesellschaftlichen Klassen und für die Abschaffung der feudalen Strukturen, aber auch die geistliche Klasse greift er an, weil sie seiner Meinung nach sich auf Kosten der Kurden bereichert. Auch die Stammesstrukturen blockieren den Gedanken der Gleichheit:„Mebe êlperest ey kurê xwendewarHemî Kurd yekin ey keça namîndar“Die Liebesgedichte stehen in der Tradition der klassischen kurdischen Dichtung. Vordergründig wird die Geliebte angesprochen, eigentlich ist aber die Liebe zu Gott gemeint, wobei Cigerxwîn oft übergangslos die Heimat also Kurdistan besingt.Ein weiterer Bereich seiner Liebesgedichte folgt der traditionellen Volksdichtung, in der offen und frei von der Geliebten gesprochen wird.Cigerxwîns Fabeldichtung ist der politischen Dichtung zuzuordnen. In diese Gruppe gehört z.B. „Serxwebûna Mirîskan“ oder „Kêvjal nafirin“. Hier spricht er „durch die Blume“ über politische Gegebenheiten und Geschehnisse.Aber auch ganz offen und mutig spricht Cigerxwîn von geschichtlichen Ereignissen, z.B. in dem Gedicht „Aleqemsê“, in dem er das Massaker an der Bevölkerung dieses Dorfes an der syrisch-türkischen Grenze beschreibt.Sein wohl berühmtestes Gedicht aber ist „GULFIROS“ – Rosenverkäufer
GULFIROSEz ji xew rabûm, gulfirosek dî, Pir gelek sa bûm, gul bi dil didî. Gul bi dil didî. Hebû me yek dil, tev jan û kul bû, Ne bûme bawer, gul bi dil bidî. Gul bi dil bidî. Bazar me kir go, ser bi ser nadim, Ê gulperest bî, can û dil didî. Dil bi kul didî. Min go kî didî. Can û dil bi gul, Go ev bazar e, dil bi kul didî. Dil bi kul didî. Min can û dil dan, dil kiriye qêrîn, Go ho Cegerxwîn, dil bi gul didî. Dil bi gul didî.ROSENVERKÄUFERIch wachte auf, sah einen RosenverkäuferIch freute mich sehr, er tauschte eine Rose gegen ein HerzIch hatte ein Herz, es war voller Schmerz und KummerIch konnte nicht glauben, er tauschte eine Rose gegen ein HerzWir handelten, er sagte: ich tausche nicht Haupt für HauptAber ein Rosenliebhaber gibt dir Leib und SeeleIch fragte: wer tauscht Leib und Seele gegen eine RoseEr sagte: dies ist ein Bazar, man tauscht eine Rose gegen KummerIch gab Leib und Seele, das Herz schrie um HilfeO Cegerxwîn, du tauschtest dein Herz gegen eine Rose.

Quelle (hauptsächlich):http://www.iranistik.uni-goettingen.de/Cigerxwin.pdf

Verliebt in die Freiheit: Cigerxwîn“zum 100. Geburststag von CigerxwînVerband der Studierenden aus Kurdistan

(YXK)...............................................................Vielen Dank an Berfin für diesen Artikel!

Kır emekçilerinin devrimci şairi; Ciğerxwin (Ciğerhun) ve şiirleri Bxwine

Ciwan Haco Be Strana Cigerxwin Tema$e Bike

Dengpirtûk pirtûk.Cigerxwin u Helbeste Natirsim Tema$e Bike

Read full story